Ana (santa)

Trátase da nai da Virxe María, mencionada por primeira vez no Protoevanxeo de Santiago (Nixon 2004: 11). A inclusión da figura de Ana na CSM 411 —primeiro dos cinco textos dedicados á natividade da Virxe— reflicte, en parte, a narrativa de certos apócrifos sobre as vicisitudes que precederon o nacemento de María, compartidas co seu consorte Xoaquín. Segundo o Pseudo-Mateo, tras vinte anos de unión sen descendencia, Ana fixo un voto prometendo a Deus ofrecer ao Templo de Xerusalén o fillo que puidese concibir. A ofrenda, da que se encargará Xoaquín, non será aceptada. Seguirá un afastamento do consorte —en lugares e tempos distintos segundo as versións apócrifas (Méndez-Sánchez 2022: 245)— e un abandono momentáneo de Ana ao seu destino. Unha visita anxélica reunirá a ambos, anunciando o inminente nacemento dunha filla, María. Esta será ofrecida ao Templo e permanecerá virxe para concibir ao Salvador. Por este motivo, Ana —xunto con Xoaquín— prestará o xuramento debido na Porta Dourada do templo, tal e como esixían as autoridades. As primeiras manifestacións orientais da devoción cara a Ana están marcadas por un vínculo coa figura mariana. Segundo Procopio de Cesarea (500–565), o seu culto xa estaría presente na época de Xustiniano, cando se erixiu unha igrexa na súa honra en Constantinopla (González Gómez 2007: 75; Méndez-Sánchez 2022: 245). Aínda que non existen testemuños materiais, certas fontes mencionan ata cinco igrexas dedicadas a santa Ana na mesma cidade, anteriores ao ano 1000 (Nixon 2004: 12). Isto coincidiría coa inclusión da festa da concepción da Virxe no calendario litúrxico (9 de decembro), segundo o Sinaxarion bizantino (Rucquoi 2017: 67; Méndez-Sánchez 2022: 246). Desde Constantinopla, as súas reliquias foron levadas a Xerusalén e, finalmente, a Roma (Farmer 1997: 23), en paralelo á expansión da súa devoción en Europa occidental entre os séculos VII e VIII. Neste período, a igrexa de Santa María Antiqua adquire relevancia como santuario que conserva as primeiras representacións coñecidas da nai da Virxe, amosándoa sostendo a María nos brazos (Nixon 2004: 12; Méndez-Sánchez 2022: 246). Entre os séculos IX e X, o calendario litúrxico incorpora a festa da concepción de María grazas á iniciativa dos monxes bizantinos establecidos no sur de Italia, sendo posteriormente observada tamén en Inglaterra e Irlanda (Farmer 1997: 23; Nixon 2004: 13–14). En relación con esta última área, a festa de santa Ana comeza a celebrarse en Canterbury —e pouco despois en Worcester— a partir do ano 1100. Durante este período, xunto coa devoción, increméntase a presenza das súas reliquias, con testemuños en Duren, Apteh-en-Provence, Canterbury, Reading e Durham (Farmer 1997: 23). O ano 1128 é significativo: nesa data, os canónigos de Lión sancionan a celebración da concepción da santa (Méndez-Sánchez 2022: 246). A figura de santa Ana tamén aparece no contexto das cruzadas, como demostra a existencia de dúas igrexas dedicadas a ela en Xerusalén e Séforis durante o século XII (Nixon 2004: 13). A súa devoción na Península Ibérica avanza paralelamente á europea. Non obstante, antes do século X, esta aparece vinculada ás festividades da Virxe María, xa que non hai referencias a santa Ana nos calendarios. No século XIII —época na que se elaboran as CSM— existen testemuños precisos da devoción á nai da Virxe por parte da Coroa aragonesa e castelá. En Aragón, Xaime I promove un convento dedicado á santa en 1239, mentres que en Castela, Afonso X impulsa a construción dunha igrexa en honra a Ana en 1259 (Rucquoi 2017: 73; Méndez-Sánchez 2022: 248). Trátase da igrexa de Santa Ana, en Triana (Sevilla), caracterizada pola invocación lumen caecorum, co propósito de curar enfermidades dos ollos (Ruiz-Gálvez Priego 1998: 55–76). Tamén no século XIII —considerado o ‘século mariano’ por excelencia— a figura de Ana adquire importancia polo seu papel como nai da Virxe e intercesora para chegar a ela. Diversos escritos haxiográficos insisten neste papel, como a Legenda aurea (cap. CCXXII) (Méndez-Sánchez 2022: 249–250). Esta obra influirá directamente na veneración de santa Ana, tamén en relación co tema do trinubium, é dicir, o triplo matrimonio de Ana con Xoaquín, Cleofás e Salomé (Nixon 2004: 16; Méndez-Sánchez 2022: 250). A partir de 1584, o culto a santa Ana perde autonomía, vinculándose ao de Xoaquín. A súa popularidade alcanza o punto culminante a finais do século XV, pero decae notablemente desde mediados do XVI, por razóns tanto económicas como relixiosas. Modelo de maternidade e sabedoría —así como patroa do matrimonio, da fertilidade e das nais de familia (Méndez-Sánchez 2022: 243–244)—, no ámbito das artes visuais, a iconografía de Ana exprésase mediante diversos temas. Un dos primeiros testemuñados —no que se representa a Ana ensinando a María a ler— parece de orixe inglesa, como suxiren miniaturas do século XIII conservadas na Bodleian Library. O motivo máis famoso e desenvolvido é o da chamada ‘Santa Parentela’ (Anna Selbdritt), representada xunto con María e Xesús, difundido especialmente desde a Baixa Idade Media, grazas á obra exexética de Iacopo da Varazze (Nixon 2004: 18; Méndez-Sánchez 2022: 252). Este tema —para algúns, capaz de comunicar a idea da Inmaculada Concepción (Nixon 2004: 73); para outros, de suxerir a importancia de Ana como ‘fonte’ tanto de María como de Cristo (ampliando así o seu papel na ‘economía da salvación’)— é coñecido tamén como Mettertia (latín) ou Ana Triple (español) (Méndez-Sánchez 2022: 253)